2020 yılının Ekim ayında Hindistan ve Güney Afrika, Dünya Ticaret Örgütü’nün Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması’nın (TRIPS) bazı maddelerinden muaf tutulmaları önerisini gündeme getirmişti. Öneri aşı patentlerinin gevşetilmesi ve bu sayede ülkelerin Corona virüsü aşılarının muadillerini üretebilmelerini öngörüyordu.

VOA’e açıklama yapan ABD Ticaret Temsilciliği’nden bir yetkili, “Üretimi arttırmak amacıyla pratik ve etkili adımların atılması ve aşıların eşit bir şekilde dağıtımını sağlamak üzere küresel ortaklarımızla birlikte çalışıyoruz” dedi.

Aşı patenti tartışmasında farklı görüşler

Demokrat Biden yönetimi aşı patentlerinin gevşetilmesine destek veren grupların bu tezini değerlendiriyor. Demokrat Parti içindeki ilerici kanat, aşı patentlerinin gevşetilmesinin pandemiyle mücadelenin seyrini değiştirebilecek çığır açıcı bir adım olacağı görüşünde.

Bu öneriye karşı çıkan Cumhuriyetçi senatörler ve ilaç sektörü ise fikri mülkiyetin korunmasının yeni icatlar için önem taşıdığını savunuyor. Bu grup, patent muafiyeti getirilmesinin ters tepebileceğine, aşı üretiminde kullanılan sınırlı miktardaki madde tedarikinde yığılmaya yol açabileceğine ve ticaret sırlarının uluslararası rakiplere ifşa edilebileceğine dikkat çekiyor.

Beyaz Saray sözcüsü Jen Psaki, “Temel amacımız dünyaya mümkün olduğu kadar fazla miktarda aşı tedarik etmek ve bunu da uygun maliyetli bir şekilde yapmak” dedi. Psaki, ABD Ticaret Temsilciliği’nin henüz nihai bir tavsiyede bulunmadığını söyledi.

ABD’nin bu konudaki kararsızlığı Dünya Ticaret Örgütü üyelerinin çoğu tarafından hayal kırıklığı ile karşılandı. Üyeler 30 Nisan’da düzenlenen çalışma toplantısında bir araya geldi.

Mutabakat esasına dayanan Dünya Ticaret Örgütü’nün 80’den fazla üyesi, aşı patentlerinin gevşetilmesi önerisine destek veriyor. Ancak bu teklif bir önceki Trump yönetimi ve Avrupa Birliği içindeki bazı ülkeler tarafından engellendi.

Aşı kampanyası yürüten grupların koalisyonu Halkın Aşı İttifakı kapsamında insani yardım örgütleri, 60 eski devlet ve hükümet başkanı ve 100 Nobel ödülü sahibi, Başkan Biden’a fikri mülkiyet hakkının korunmasının insani açıdan maliyetini ciddi şekilde değerlendirmesi çağrısında bulundu.

Demokrat Parti’nin ilerici kanadına yer alan Senatör Elizabeth Warren ve Bernie Sanders, Biden yönetimine güçlü ilaç sektöründen gelen yoğun baskıya karşı koyması çağrısı yaptı.

Son günlerde Moderna, Pfizer ve AstraZeneca’nın da aralarında bulunduğu ilaç firmalarının yöneticileri patent muafiyetine karşı lobi yapmak üzere ABD Ticaret Temsilcisi Katherine Tai ile görüşmüştü.

ABD’li ilaç üreticilerini temsil eden ticaret grubu PhRMA, Mart ayında Başkan Biden’a mektup göndererek fikri mülkiyetin altının oyulmasının Corona virüsü ve varyantlarına karşı mücadeleyi riske atacağı uyarısında bulunmuştu.

VOA’e yazılı açıklama yapan PhRMA sözcüsü, “Fikri mülkiyet konusunda tanınacak bir muafiyet Corona virüsü aşısına erişimin hızlandırılmasını sağlamayacak ya da arz zincirinde yaşanan sorunlar ve lojistik kısıtlamalara çözüm getirmeyecek” dedi.

Sözcü, ortaklıklar ve ruhsat anlaşmalarıyla küresel çapta işbirliğinin devam edebileceğini ve aşı üreticilerinin de buna destek vermeyi sürdürdüğünü belirtti.

Patent kurallarının gevşetilmesine destek verenlerse bunun doğru olmadığı görüşünde. Sınır Tanımayan Doktorlar Örgütü’nden Yuanqiong Hu, “Gelişmekte olan ülkelerde kullanılmayan büyük bir kapasite olduğunu biliyoruz. Aşı patentlerinde muafiyet tanınması işinin ehli olan ancak kendilerine dava açılmasından endişe duyan şirketlere önemli bir yardım sağlayabilir” diyor.

ABD Ticaret Temsilcisi Bill Gates’le görüştü

ABD Ticaret Temsilcisi Tai, Nisan ayının son haftasında , düşük gelirli ülkelerin aşıya erişimini arttırmayı amaçlayan kamu sektörü ve özel sektörün Küresel Aşı İttifakı’na (GAVI), Bill ve Melinda Gates Vakfı aracılığıyla maddi destek sağlayan Bill Gates ile de görüştü.

Bill Gates, yaklaşık 20 yıldır aşı konusunda insani yardım çalışmaları yapmasına rağmen fikri mülkiyetin korunmasına destek veriyor ve aşı patentlerinin gevşetilmesine karşı.

VOA’in konuyla ilgili sorusunu yanıtlayan Gates Vakfı sözcüsü, aşıya eşit erişimini zorlaştıran politika ve süreçlerle ilgili engellere odaklandıklarını; aşı patenti konusunda tanınacak bir muafiyet kararının Dünya Ticaret Örgütü üyeleri tarafından alınması gerektiğini belirtti.

GAVI’nin sözcüsü de küresel çapta aşı tedarikini arttırmanın en iyi yolunun teknoloji transferi olduğunu ve bu şekilde özel sektörün yeni imalat kapasitesine yatırım yapabildiği ve gelişmekte olan ekonomilerle uzmanlığını paylaşabildiğini söyledi.

GAVI sözcüsü, ortaklığa dayalı böyle bir yaklaşımın aşı üretimini bilen tarafla aşıya en çok ihtiyaç duyanları biraraya getirdiği için, üretimi arttırmanın en iyi yolu olduğunu vurguladı.

Doha Deklarasyonu

Kamu sağlığı krizi sırasında tıbbi patent kısıtlamalarının gevşetilmesi konusunda küresel çabalar geçmişte de yaşandı. 2001 yılında kabul edilen Doha Deklarasyonu bu girişimlerden biri.

Bu deklarasyon Mozambik, Zambiya, Zimbabve, Endonezya, Malezya ve Brezilya tarafından HIV/AIDS ilaçları için zorunlu ruhsat çıkarmak amacıyla kullanılmıştı.

Bu da bu ülkelerin hükümetlerinin, ruhsat sahibinin izni olmadan fikri mülkiyet haklarını gevşetebileceği anlamına geliyordu.

Corona virüsü aşılarında da benzer bir muafiyetin getirilmesi gerektiğini savunanlar Doha Deklarasyonu’ndaki aynı ilkeyi uygulamayı umuyor. Ancak buna karşı çıkanlar aşıların HIV/AIDS ilaçlarına kıyasla daha karmaşık olduğunu; üretimden teslimat aşamasına fikri mülkiyetin korunması konusunda farklı katmanların söz konusu olduğunu vurguluyor.

Bu nedenle Moderna'nın COVID-19 aşısının fikri mülkiyet haklarını uygulamayacağını açıklaması çok fazla bir şey ifade etmeyebilir. Moderna her an fikrini değiştirebilir; üstelik aşılarında kullanılan elçi RNA teknolojisinin tek sahibi de değil. Bu teknolojiyle bağlantılı yüzlerce patent, çeşitli kuruluşların elinde. Yani Moderna patentini uygulamasa bile, Pfizer gibi diğer şirketler yapabileceği için yasal risk devam edebilir.

Corona virüsü aşılarında patent haklarının gevşetilmesi konusu Dünya Ticaret Örgütü’nün 5 Mayıs’ta düzenleyeceği Genel Kurul toplantısında ele alınacak.

VOA