CEVAİR ASAN KIZI - 1944 KIRIM TATAR SÜRGÜN HATIRALARI

Kırım Tatar halkı 75 yıl önce, 18 Mayıs 1944 tarihinde Sovyetler Birliğinin ve dünya tarihinin en kanlı diktatörlerinden Josef Stalin’in emriyle alınan Sovyet hükûmeti kararı neticesinde Vatan Kırım’dan vahşice sürgün edildi. Kırım Haber Ajansı (QHA), ünlü Kırım Tatar gazeteci Zera Bekirova‘nın 2019 yılında Kırım’da Kırım Tatarca ve Kiril alfabesiyle basılan “Sürgünliknin Taqdiri” (Sürgünlüğün Yazgısı) kitabında, hikayelerini tek tek dinlediği sürgünü yaşayan Kırım Tatarlarının hatıralarını Türkçe ve Kırım Tatarca (latin harfleriyle) yayınlıyor.

Sekizincisini yayınladığımız 1944 Kırım Tatar Sürgün hatıralarında, Cevair Asan Kızı, sürgün öncesinde, yani 1930’larda Kırım’da yaşanan baskı ve sürgünleri gören annesinin ve babasının ailelerini yaşadıklarını ve kendisinin de bizzat 18 Mayıs 1944 Kırım Tatar sürgünü sonrası hayatta nasıl kaldıklarını anlatıyor.

Anadolu Türkçesi

1937 yılı 4 Haziranda Akyar civarındaki Mamaşay köyünde Asan Aledin ve Mağbube’nin ailesinde doğdum. 1939 yılı 16 Nisan günü kardeşim Şevket doğdu. 1941 yılı Ağustos ayının başında babam Asan Aledin cepheye alındı, Ekim ayına kadar annem ondan bir kaç mektup aldı. Babamın yazdığına gore Orkapı (Krasnoperekopsk) yakınlarında çarpışmalara hazırlanıyorlardı. Beş askere bir tüfek verildi. Tüfek verilemeyen askerlere komutanlar, “her kes çarpışmada çaresini bulup silah bulsun”, diye emir verdiler. Babamdan başka bir türlü haber gelmedi. Biz onu çok aradık, çeşitli arşivlerden sorduk…

Annem Mağbube Mamut kızı aslında Tatar-Osman köyünde doğdu. 1929-1930 yıllarında Kırım’dan başta dindar, mirza ve zenginleri sürgün edip, mallarını ve mülklerini zorla aldılar. Baskıların ikinci dalgasında ise orta hallileri sürgün etmeye başladılar. Dedemin ailesi de bu orta halliler sırasına giriyordu ve 1930’larda onlara Kırım’I terk edin emir verildi. Dedem iki oğlu, iki kızı ve hanımıyla Nijniy Novgorod şehrine göçtüler. Annem ailenin en genciydi. Yarım yıldan sonar onları Ural’a Perm vilayetine sürgün ettiler. Ural’da onlar iki buçuk yıl yaşadılar. Koşullar çok zordu, açlık, soğuk hava… Annemin Ural’da burnu ve kulakları donduğundan, kulakları ağır işitirdi. Dayılarım o zaman evliydiler, Ural’dan kaçmayı teklif ediyorlardı. Dedem, “Ben sadece Kırı’a dönerim, başka yere gitmem” diyordu. Dedem, anneannem, Fatma teyzem ve annem Kırım’a döndüler. Seitmemet dayım ve hanımı Cevair yengem Kafkas’a gidip, Kislovodsk şehrine yerleştiler.

Söz açılmışken, Seitmemet dayım Türkiye’nin Bursa şehrinde doğdu. Mamut dedem ve anneannem kısa vakit Türkiye’de yaşadılar, dedem o zaman hacılığa da gidip gelmişti. Sonra onlar Kırım’a döndüler, lakin Seitmemet dayımın doğum belgesinde “Bursa’da doğdu. Türkiye vatandaşı” diye yazıldı.Yıllar sonra dayım doğum belgesini kullanıp Türkiye’ye göçüp, İstanbul’da küçük bir ev alma imkanın buldu ve ailesini oraya çağırdı. O zaman onun 4 tane çocuğu vardı ama Cevair yengem Türkiye’ye gitmeyi başaramadı. Dayım dab u durumda ailesiyle Kafkas’ta kaldı.

Yakup dayım, Saratov şehrinde kaldı, Başkurdistan’a göç etti. Dedemler 1934 yılı Kırım’a yine kendi köyleri Tatar-Osman’a geldiler. Fakat köyün etkin kişileri, komsomol (Genç Komünistler Birliği) ve komünistleri onlara yaşama imkanı vermediler. Dedem Kırım’ı dolanıp çıkıp, çöl taraflarda (Kırım’ın kuzeyi) yerleşmek için yer aradı, en sonunda Mamaşay köyüne geldi. Dedem bağ-bahçe işlerini çok iyi anladığından ona  her köyde iş bulunuyordu. 1939 yılı dedevm vefat etti. Fatma teyzemi, Küçük Özenbaş köyünde gelin verdiler. Annem ise Mamaşay köyünde babam Aledin ile evlendi. Babamın babası zengin ailedendi, beş kardeş 1930’ların baskılarına uğradılar, ta Arhangelsk’e sürgün edildiler. Beş kardeşten en küçüğü (dedem) yoldayken kaçtı ve O sağ kaldı. Kalanların hakkında ise hiç bir türlü malumat yoktur.

Annem evlendiğinde babaannem de onlarla yaşıyprdu. Savaş başladığında Akyar’a çok yakın mesafede olan Mamaşay çok bombalanıyordu; kadınlar, çocuklar hep hendek kazmaya gönderilmeleri sebebinden annem ninemi, beni ve bir buçuk yaşındaki kardeşimi kurtarmak için doğduğu Tatar-Osman köyüne göçmeye karar Verdi.

17 Mayısta köye yük arabaları yol kenarlarına sırayla dizildiklerini gören ninemin yüreği bir şeyleri hissetti. Çok şeyleri, 1930’ların sürgünüğü başında geçen kadın, akşam vakti Kuranını aldı, daha bir iki şeyi de topladı. Tan vaktinde silahlı askerler gelip, onları çok aceleye getirdiğinden hazırlardıkları şeyleri alamadı. Sonra annem bir askere yalvarıp, onunla beraber evimize varıp leğen, tava, havan, bakla, un aldı ama belgelerimizi alamadı.

Biz Özbekistan’ın Mirzaçöl denen çölden oluşan, çakalların uluduğu bir yere düştük. Dört aile kapısız-penceresiz bir odalı eve yerleştik. Mirzaçöl’de pek çok kişi öldü, ailece öldüler, naaşlarını kaldırmaya, kabirlerini kazmaya erkek yok, olanlar da açlık ve hastalıktan halsiz ve mecalsizdiler. Annem çok becerikli, atik olması sayesinde biz sağ kaldık. 1915 senesi doğan annem okulda elifbe okumaya başlamış, sonar üçüncü sınıfta latif harfleriyle devam etmişti. Kiril alfabesini kendi başına öğrendi. Bunun için annemin akrabaları, arkadaşlarıyla arap ve latin harfleriyle mektuplaşır, okumaya ve bilgiye pek hevesliydi. Annemin bir köydeşi Seytmemet ağa 1930 yılları Kırım’da baskılar  başladığında Özbelistan’a kaçıp, Kıpray denen yere yerleşti. Eğer bu çölden kaçmasak, öleceğimizi bilen annem bu adama mektup yazarak, halimizi anlattı.

Günün birinde bizim yaşadığımız kulübenin yanında bir yük arabası durdu. Seytmemet dört aileyi de arabaya yükleyip, üstümüze çarşaf örttü ve sesimizi çıkarmadan susup gitmemizi rica etti. Biz güya mühim gibi control noktalarından geçtik. Kıbray’da vaziyet Mirzaçöl’e göre biraz daha hafifti. Bu yerde bize ayrı ev verdiler. Annem sovhozda (Sovyetler’de devlet eliyle yönetilen tarım işletmesi) çalıştı. Daima öndeki işçiler sırasında oldu. Ben de okudum, çalıştım. Kökköz köyünde doğan Remzi Rüstem oğlu ile evlendik, üç çocuğumuz oldu. Kırım yolu açıldığında ailemizle Kırım’a dönüp, Sak şehrine yerleştik.

(Cevair Asan kızı, 2019 yılının son günlerinde vefat etti. Allah rahmet eylesin.)

Bütün sürgün hikayelerine buraya tıklayarak ulaşabilirsiniz.

Kırım Tatarca

1937 senesi iyün 4-te Aqyar civarindaki Mamaşay köyünde Asan Aledin ve Mağbubeniñ ailesinde doğdım. 1939 senesi aprel 16 künü Şevket qardaşım doğdı. 1941 senesi avgust ayınıñ başında babam Asan Aledin cebege alınıp, oktâbr ayına qadar anam ondan bir qaç mektüp alğan. Babamnıñ yazğanına köre Orqapı yanında çarpışmalarğa azırlanğanlar. Beş askerge bir tüfek berilgen. Tüfek yetişmegen askerlerge komandanlar «er kes uruşta çare tapıp silâ qıdırsın», dep emir bergenler. Babamdan başqa iç bir türlü haber kelmedi. Biz onı çoq qıdırdıq, çeşit arhivlerden soraştırdıq.

Anam Mağbube Mamut qızı asılında Tatar-Osman köyünde doğğan. 1929-30-ncı yıllarda Qırımdan başta dindarlar, mırza ve zenginlerni sürgün etip, mal-mülküni musadere ettiler. Repressiyalarnıñ ekinci dalğasında endi orta taqatlılarnı sürgün etip başladılar. Qartbabamnıñ qorantası da şu orta taqatlılar sırasına kirsetilgen ve 1930-larda olarğa Qırımnı terk etmek emiri berilgen. Qartbabam eki oğlu, eki qızı ve apayınen Nijniy Novgorod şeerine köçip kete. Anam aileniñ kencesi olğan. Yarım yıldan soñ olarnı Uralğa Perm vilâyetine sürgün eteler. Uralda olar eki buçuq yıl yaşağanlar. Şarait pek müşkül, açlıq, ava suvuq. Anam Uralda burnu ve qulaqlarını buzlatqanından, qulağı ağırca eşite edi. Dayılarım endi evli ekenler o zaman, Uraldan qaçıp qurtulmaqnı teklif eteler. Qartabam: «Men tek Qırımğa qaytırım, başqa yerge ketmem», degen. Qartbabam, qartanam, Fatma tizem ve anam Qırımğa qaytalar. Seitmemet dayım apayı Cevair yeñgemnen Kavkazğa ketip, Kislovodsk şeerine yerleşeler.

Söz sırası, Seitmemet dayım Türkiyeniñ Bursa şeerinde doğğan. Mamut qartbabam qartanamnen qısqa vaqıt Türkiyede yaşağanlar, qartbabam andan acılıqqa da barıp kelgen. Soñra olar Qırımğa qaytqanlar, lâkin Seitmemet dayımnıñ doğuv şeadetnamesinde «Bursada doğdı. Türkiye vatandaşı» dep yazılğan. Yıllar keçip dayım şeadetnamesini qullanıp Türkiyege köçmek, Istanbulda bir evçik almaq imkânını tapa ve qorantasını çağırta. O zaman onıñ endi dört balası bar eken. Amma Cevair yeñgem Türkiyege ketmekni becerip olamay. Dayım anda öle, ailesi Kavkazda qala.

Yaqub dayım Saratov şeerinde qalğan, Başqırtstanğa köçken. Qartbabamlar 1934 senesi Qırımğa kene öz köyleri Tatar-Osmanğa keleler. Amma köyniñ aktivistleri, komsomol ve kommunistleri olarğa yaşayış bermeyler. Qartbabam Qırımnı dolanıp çıqa, çöl taraflarda yerleşmege yer qıdıra, soñ Mamaşay koyune kelip çıqa. Qartbabam bağ-bağçacılıqnı pek yahşı añlağanından  oña er köyde iş tapıla. 1939 senesi qartbabam keçindi. Fatma tizemni Küçük Özenbaş koyune aqayğa bereler. Anam ise Mamaşay köyünde babam Aledin ile evleneler. Babamnıñ babası zengin aileden olıp, beş ağa-qardaş 1930-larnıñ repressiyasına oğratılıp, tap Arhangelskke sürgün etilgenler. Beş ağa-qardaştan eñ kiçigi yolda qaça ve o sağ qaldı. Qalğanları aqqında ise iç bir türlü malümat yoqtır.

Anam evlengende qartanam da olarnen beraber yaşay. Cenk başlanğanda Aqyarğa pek yaqın musafede olğan Mamaşaynı pek bombalağanları, qadınlar, balalarnı ep endek qazmağa aydağanları sebebinden anam bitamnı, meni ve bir buçuq yaşında qardaşımnı qurtarmaq içün öz doğğan köyü Tatar-Osmanğa köçmege qarar bere.

Mayıs 17-de köyde yük arabaları yol kenarlarına sıranen tizilişkenini körgen bitamnıñ yüregi bir şeylerni duyğan. Çoq şeylerni, şu cümleden 1930-larnıñ sürgünligini, başından keçirgen qadın aqşamdan başta Quranını aldı, daa bir-eki şey toplağan. Tañda silâlı askerler kelip, olarnı pek aşıqtırğanlarından azırlağan şeylerini alıp olamağan. Soñra anam olarnı qaravullağan askerlerniñ birine yalvara da, onıñ ile beraber evimizge barıp legen, tava, avan, baqla, un ala, amma vesiqalarımıznı alıp olamay.

Biz Özbekistannıñ Mırzaçöl degen qulan çöl olğan, şaqallar uvuldağan bir yerge tüştik. Dört qoranta qapısız-penceresiz bir odalı evçikke yerleştirildik. Pek çoq adam öldi Mırzaçölde, aile taqımınen öleler, mevtalarnı cıymağa, qabir qazmağa erkek yoq, olğanları da açlıq-hastalıqtan alsız-mecalsız ediler. Anam pek becerikli, atik ol­ğanı sayesinde biz sağ qaldıq. 1915 senesi doğğan anam mektepte oquvnı arap urufatında başlağan, soñra üçünci sınıfta latin elifbesin­de devam etken. Kirill elifbesini özü mustaqil menimsegendir. Şunıñ içün anam aqrabaları, arqadaşlarınen arapça, latince mektüpleşir, oquvğa, bilgige pek aves edi. Anamnıñ bir köydeşi Seytmemet ağa 1930 yılları Qırımda basqılar başlanğanda Özbekistanğa qaçqan ve Qıbray degen yerge yerleşken. Eger şu çölden qaçmasaq, öle­cegimizni bilgen anam bu adamğa mektüp yazıp, alımıznı añlatqan.

Künlerniñ birinde biz yaşağan külbeniñ yanında bir yük arabası toqtadı. Seytmemet dört qorantanı da arabağa yüklep, üstümizge brezent örtti ve sesimizni çıqarmadan susıp ketmemizni rica etti. Biz güya müim bir yük kibi keçtik kontrol noqtalarından. Qıbrayda vaziyet biraz yengilce edi Mırzaçölge nisbeten. Bu yerde bizge ayrı ev berdiler. Anam sovhozda çalıştı. Daima ileri işçiler sırasında oldı. Men de oqudım, çalıştım. Doğma Kökköz köyünden Remzi Rustem oğlu ile evlendik, üç bala östürdik. Qırım yolu açılğanda ailemiznen Qırımğa qaytıp, Saq şeerinde yerleştik.

(Cevair abla 2019 senesinin son kunlerinde vefat etti. Allah rahmet eylesin)

Episi sürgün ikâyelerine mında basıp irişebilirsiñiz

qha.com.tr