Edirne‘de gezilecek yerler denince genelde akla camiler geliyor. Özellikle de Selimiye Camii. Evet Mimar Sinan’ın şaheserine laf diyecek değilim. Ancak Edirne’de gezilip görülmesi gereken yerlerden birini de es geçmeyin istiyorum. Neresi mi burası? Tabiki de II Beyazıt Külliyesi. Burası zamanında Osmanlı’nın en önemli Tıp Fakulteleri’nden biri idi. Bu külliyede özellikle Psikiyatri Tarihi Bölümü beni büyüledi desem abartmış olmam. Zira Osmanlı’da psikolojik hastalığı olan kişiler burada müzikle tedavi ediliyormuş. Edirne’deki II Beyazıt Külliyesi de Osmanlı’da müzikle tedavi yapılan en önemli şifahanelerden biri imiş.

Osman Kurt

Burası yüksek bir kubbenin örttüğü geniş ve kontrol edilebilir bir orta avluyu çevreleyen 6 kışlık ve 4 yazlık oda ile bir müzik sahnesinden meydana geliyor. Avlu ortasında ayrıca fıskıyeli bir şadırvan bulunuyor. Şadırvandan akan suyun çıkardığı ses hastaları rahatlatmaya yönelik olarak kullanılıyor. Ayrıca orta avlunun eğimli oluşu şadırvandan taşan suların oluklarda toplanması ve hastane temizliğinin daha kolay yapılması için tasarlanmış.

Osmanlı’da Müzik İle Tedavi

15. yüzyılda bir hastane tasarlarken içinde bir müzik sahnesinin düşünülmüş olması oldukça ilginç. Zira Avrupa’da akıl hastalarının yakıldığı bir dönemde Osmanlı’da hastaların iyileştirilmesi için müzik, su sesi, güzel kokuların kullanıldığı bir hastane tasarlanmış. Üstelik bu yüzden hastanenin akustiğine de çok önem verilmiş. Müzik sahnesi şifahaneye girilen kapının tam karşısında avluya en hakim yerde yer alıyor. Hanende ve sazendeler (müzisyenler) haftanın belli günlerinde şifahaneye gelip müzik çalıyor, havuzun etrafında onları dinleyen hastalar da bu şekilde rahatlıyor ve bu şekilde hastalıklarını daha rahat yenmeleri sağlanıyormuş. Müzik sadece ruhi hastalıklar için değil aynı zamanda fiziki tedavilerde de kullanıyormuş.

Burada müzik ve su sesinin yanında  bir diğer tedavi yöntemi de meşguliyet. Psikolojik hastalıkları olanlara halı dokuma vb… meşguliyetler verip, onlar bu işlerle uğraşırken hastalıklarını yenmeleri sağlanıyormuş.

Evliya Çelebi’nin Gözünden Müzikle Tedavi

1652 yılında Evliya Çelebi de Edirne ziyaretinde buraya uğrar. Hastanenin müzikle tedavi yöntemini şu şekilde aktarır:

“Merhum ve Mağfur Bayezid Veli Hazretleri Vakfiyesinde, hastalara deva, dertlere şifa, divanelerin ruhuna gıda ve defi seva olmak üzere 10 adet hanende ve sazende gulan tayin etmiş ki, üçü hanende, biri neyzen, biri kemancı, biri musikarcı, biri santurcu, biri çengi, biri çenk santurcu, biri udcu olup, haftada üç kez gelerek hastalara ve delilere musiki faslıederler. Allahın emriyle, nivesi saz sesinden hoşlanır ve rahat ederler. Doğrusu musiki ilminde neva, rast, dügah, segah, çargah, suzinak makamlarıonlara mahsustur. Ama zengule makamı ile buselik makamında rast karar kılsa insana hayat verir. Bütün saz ve makamlarda ruha gıda vardır…”

Musiki Makamlarının Hastalıklarla Olan İlgisi

Osmanlı şair hekimlerinden Şuuri Hasan Efendi’nin Tadil’ul Emzice adlı eserinde hastalıkların müzik makamları ile olan ilişkisini anlatıp çeşitli hastalıkların tedavilerinde kullanılabilecek makamlarda önerilerde bulunmuş:

1. Rast Makamı: Havale ve felç illetine devadır.
2. Irak Makamı: Har mizaçlılara, sersam ve hafakana faydalıdır.
3. İsfahan Makamı: Zihni açar, zekâyı artırır, anıları tazeler.
4. Zengule Makamı: Kalp hastalıklarının devasıdır.
5. Rehavi Makamı: Baş ağrısına devadır.
6. Buselik Makamı: Kulunç ve bel ağrılarının ilacıdır.
7. Zirefgent Makamı: Sırt ve eklem ağrılarının ve kuluncun tedavisinde faydalıdır.
8. Büzürk Makamı: Ateşli hastalıklara iyi gelir, zihni temizler, vesvese ve korkuyu uzaklaştırır, fikre yön verir.
9. Hicaz Makamı: İdrar zorluğuna iyi gelir, cinsel yönden uyarıcı etkisi vardır.
10. Uşşak Makamı: Kalp, karaciğer, sıtma ve mide hastalıklarının ilacıdır.
11. Neva Makamı: Gönül okşayıcıdır. Kötü düşünceleri uzaklaştırır. Irk’un nisa’ya iyi gelir (Kadın hastalıkları)
12. Hüseyni Makamı: Ferahlık verir. Çocukların kalp ve ruhlarının iltihabını söndürür. Ateş düşürür

Müzik Makamlarının Hastalıklara Etkisi

Ayrıca Türk Tabipleri Birliği’nin web sitesinde Dr. İbrahim Oktay tarafından yazılan bir yazıda da bu makamların hastalıklara etkisi şu şekilde sıralanıyor:

1. Raks Makamı: Felce, epilepsiye iyi gelir.
2. Irak Makamı: Çocuklarda menenjit ve afagan hastalıklarına iyi gelir.
3. İstafahan Makamı: Zihni açar, zekayı arttırır, gönül tazeleyicidir. Üşüten ve ateş verici hastalıklardan korur.
4. Zirefgen Makamı: Çocukların dimağından kaynaklanan, fasial felç, felç ve sırt ağrısı, eklem ağrıları, kulunç hastalıklarında faydalıdır.
5. Rehavi Makamı: Çocukların tüm baş ağrılarına faydalı olup, burun kanamasına, fasial paralizi, felç ve balgamdan ileri gelen hastalıklar.
6. Büzürk Makamı: Beyin ve kulunç hastalıklarında, güçsüzlüğü gidermek ve düşünceyi yönlendirmekte, sevdayı defedici ve tehlikeden korkma hususunda faydalı.
7. Zengube Makamı: Çocuğun kalp hastalıklarında, menenjit ve beyni ilgilendiren hastalıklarda, mide ve karaciğer hastalıklarında faydalı.
8. Hicaz Makamı: Çocuklarda görülen idrar zorluğuna, erişkin erkeklerin seksüel yönden exite edilmesinde etkili.
9. Buselik Makamı: Kulunç ve kalça ağrısı, soğuk baş ağrısı ve çeşitli göz hastalıklarında faydalı.
10. Uşşak Makamı: Küçük çocukların kulağına güzel sesle okunursa, çocukların uykusunu getirmesi ve naz uykusunda dinlenmeye etkisi olup, yetişkin erkeklerde meydana gelen ayak ağrılarına faydalı.
11. Hüseyni Makamı: Çocukların karaciğer ve kalp hastalıklarında beden ısısını düşürmede, mide hararetinde ve ergin erkeklerde gizli humma ve 4 günde bir gelen ayak ağrılarına faydalı.
12. Neva makamı: Ergenlik çağına gelmiş çocuklarda meydana gelen, urk-un nisa hastalığı ve kalça ağrısına faydalı olup gönül okşayıcı bir makamdır.

Hangi Makam Hangi Zamanda Etkili Oluyor?

Şuur-i Hasan Efendi’ye göre müzik ilminin diğer ilimlerde olduğu gibi tıp ilmiyle de ilişkisi olduğu aşikardır. Nabzın vuruşları makamların usullerine göredir. Nabız hareketlerinin her biri bir makama ve nağmeye uymaktadır. Şuur-i Kitabı Tadilü’l Emzice de belirli makamların günün belirli zamanlarında etkili olduğunu belirmektedir. Ona göre:

1. Rast ve Rehavi Makamı: Seher zamanları etkilidir.
2. Hüseyni makamı: Sabahleyin
3. Irak Makamı: Kuşlukta
4. Nihavend Makamı: Öğleyin
5. Hicaz Makamı: iki ezan arası
6. Buselik Makamı: İkindi zamanı
7. Uşşak Makamı: Gün batarken
8. Zengüle Makamı: Guruptan sonra etkilidir.
9. Rast Makamı: Gece yarısı
10. Zirifkend Makamı: Gece yarısından sonra
11. Muhalif Makamı: Yatsıdan sonra

Farabi’ye Göre Müzikle Tedavi

Osmanlı’nın önemli alimlerinden Farabi ise müzik makamlarını makamları ruhumuza etkisine göre sınıflandırmıştır. Farabi’ye göre:

1. Rast: Neşe ve huzur
2. Rehavi: Sonsuzluk
3. Küçek: Hassasiyet
4. Büzürk: Çekinme, sakınma
5. İsfahan: Hareket kabiliyeti ve güven
6. Neva: Lezzet ve ferahlık
7. Uşşak: Gülme
8. Zirgüle: Uyku
9. Saba: Cesaret, kuvvet
10. Buselik: Kuvvet
11. Hüseyni: Sükunet ve rahatlık
12. Hicaz: Alçak gönüllülük

Darüşşifa’nın Kitabesi

 Darüşşifa’nın Topkapı Sarayı Arşivi’ndeki 2580 nolu belgede kayıtlı olan ve günümüze ulaşmayan kitabesi:

“Halkın Sığınağı Padişah Beyazıd Han

Bu binayı elemleri gidermek için yaptı

Çok Gezen Adam