Rusya'nın St. Petersburg şehrindeki devlet üniversitesinin bahçesinde yer alan ünlü Türk tarihçi Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan anıtı, Rusya Ceza Kanunu'ndaki aşırılıkla mücadele yasasını ihlal ettiği gerekçesiyle savcılığın başvurusunun ardından mahkeme kararıyla kaldırıldı.

RUSLAR, TÜRK TARİHÇİNİN BÜSTÜNDEN RAHATSIZ OLDU

Bölge savcılığı tarafından 20 Ocak 2021 Çarşamba günü St. Petersburg Üniversitesi'ne bir bildiri gönderildi. Üniversiteden yapılan açıklamaya göre, savcılık Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan'ın 2008'de dikilen anıtın kaldırılması talebinde bulundu.

ZEKİ VELİDİ TOGAN KİMDİR?

10 Aralık 1890 tarihinde Başkurdistan Cumhuriyeti'nin İşembay kentine bağlı Küzen köyünde dünyaya geldi.

Tarihçi Zeki Velidi Togan, Başkurt devrimi ve bağımsızlık hareketinin önderi olarak bilinir. Asıl adı 'Ahmet Zeki'dir. Rusya'dayken 'Validov' soyadını kullandı, Türkiye'ye geldikten sonra 'Togan' soyadını aldı. 'Togan' sözcüğü 'doğan' sözcüğünün Başkurtçasıdır.

ZEKİ VELİDİ TOGAN'IN HAYAT HİKAYESİ

İlk medrese eğitimi sırasında Rusça dersleri aldı. Öğretmen olan annesinden Farsça da öğrendi. 1902 yılında orta tahsil için Ütek'te bulunan dayısı Habib Neccar'ın medresesine gitti. Buradaki öğrenimi sırasında Arapça dersleri aldı.

1908'de köyünden kaçarak Tataristan'ın başkenti Kazan'a gelip burada özel dersler aldı. Katanov ve Aşmarin gibi bilginlerle tanıştı. 1909 yılında mezun olduğu Kasımiye Medresesi'nde 'Türk tarihi ve Arap edebiyatı tarihi muallimi' oldu. 4 yıl süren bu öğretmenliği sırasında 1911 sonlarında yayınladığı 'Türk ve Tatar Tarihi' adlı kitabı sayesinde meşhur olmaya başladı. Bu eserin yankıları sayesinde Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti'ne üye seçildi.

AKADEMİK ÇALIŞMALARI

1913 yılında Özbekistan'ın Fergana kentine, 1914 yılında Buhara şehrine araştırmalar yapmak için gönderildi. Fergana'da Yusuf Has Hacip'in 11. yüzyıla ait Kutatgu Bilig adlı eserinin bir el yazması nüshasını buldu. Bu seyahat neticelerine ait hazırladığı raporlar başta Petersburg Arkeoloji Cemiyeti olmak üzere Kazan ve Taşkent Arkeoloji cemiyetleri mecmualarında yayınlandı.

Bu arada Prof. Katanov'un şimdi İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü'nün esas nüvesini teşkil edecek kitaplarının Türkiye'ye gönderilmesine vesile oldu.

SİYASİ HAYATI

Rus Millet Meclisi Duma'da Ufa Müslümanlarının temsilcisi olarak bulunmak üzere St. Petersburg'a gitti. Böylece bilimsel çalışmalarına siyasi çalışmalarını da eklemiş oldu. Bu sırada Bolşevik İhtilâli patlak verince o da Türklerin durumunun düzelmesi için mücadeleye katıldı.

Bolşevik İhtilâli'nden 22 gün sonra 29 Kasım 1917 tarihinde Başkurdistan ilinin özerkliği ilan edildi. Orenburg'u 18 Şubat 1918 tarihinde işgal eden Bolşevikler onu tutukladılarsa da 7 Haziran 1918 tarihinde hapisten kaçtı. Zeki Velidi Togan, Başkurt hükümeti kurulduğunda harbiye nazırı (milli savunma bakanı) oldu.

Rusya Devlet Başkanı Lenin, Stalin ve Troçki ile defalarca görüştü fakat olumlu sonuç alamayınca Türkistan'a çekilip orada mücadeleye devam etme kararını verdi.

BASMACI HAREKETİ

Türkistan Milli Özerk Hükümeti'nin bastırılmasından sonraki Basmacı Hareketi'nin içinde bulundu. 1920-1923 yılları arasında Türkistan'da amansız bir mücadeleye giriştiyse de başarılı olamadı.

Türkistan'daki mücadele Rusların büyük askeri hamleleriyle sona ermek üzereyken 21 Şubat 1923'te İran'a geçti. Meşhed'deki kitaplıkta o zamana kadar metni bilinmeyen İbn Fadlân'ın eserini buldu.

Zeki Velidi Togan, Türkistan Milli Birliği'nin kurucusu ve ilk başkanıdır.

TÜRKİYE'YE GELİŞİ

Paris, Londra ve Berlin'deki birçok Orta Asya tarihçisi onunla çalışmak istemesine rağmen, devrin Türkiye Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi, Fuad Köprülü, Rıza Nur, Yusuf Akçura'dan davet aldı. 20 Mayıs 1925 tarihinde Türkiye'ye geldi ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu.

20 Mayıs 1925 tarihinde geldiği Türkiye'de, Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Encümeni'ne tayin edildi. O zamanki Ankara'nın kitap açısından yetersiz olması yüzünden kendi isteği ile İstanbul Darülfünunu Türk Tarihi Müderris Muavinliği'ne tayin edildi.

İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde hummalı çalışmalarına başladı fakat 1932 yılında I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip'in sunduğu Orta Asya'da iç deniz olduğu ve bunun sonradan kuruduğu konusu hakkındaki tebliğini eleştirince, Togan aleyhine bir kamuoyu oluştu. Kendisine takınılan bu kötü tutum üzerine ülkeyi terk etmeye karar verdi.

AVRUPA YILLARI

8 Temmuz 1932 tarihinde istifa ederek Viyana'ya gitti ve çalışmalarını burada sürdürdü. 1935 senesinde doktora çalışmalarını tamamlayarak Bonn Üniversitesi'nde ders verdi. 1938'de de Göttingen Üniversitesi'nde dersler verdi.

TÜRKİYE'YE GERİ DÖNÜŞÜ

1939 yılında milli eğitim bakanının daveti üzerine tekrar Türkiye'ye geldi, İstanbul Üniversitesi'nde Umumi Türk Tarihi Kürsüsü'nü kurdu.

2. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru 1944 yılında, Türkiye'de Sovyet Birliği aleyhine faaliyetler ve Turancılık suçundan tutuklanıp yargılandı. Bu Irkçılık-Turancılık Davası sonucunda 10 yıl hapse mahkum edildiyse de askeri mahkeme kararı bozdu ve Zeki Velidi Togan beraat etti.

1948 yılında yeniden döndüğü üniversitedeki görevine, vefat edene kadar devam etti. 1951 yılında İstanbul'da toplanan 21. Müsteşrikler Kongresi'ne başkanlık etti. Bu onun bilimsel alandaki şöhretini daha da artırdı. 1953 yılında İstanbul Üniversitesi'nde İslam Tetkikleri Enstitüsü'nü organize etti. 1967 yılında kendisine Manchester Üniversitesi tarafından onur doktorası verildi.

ZEKİ VELİDİ TOGAN'IN ÖLÜMÜ

Zeki Velidi Togan, 26 Temmuz 1970'te İstanbul'da hayatını kaybetti.

Oğlu 'Subidey Togan', Bilkent Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi İktisat Bölüm Başkanlığı yapmış iktisat profesörü, kızı 'İsenbike Togan' Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde tarih profesörü, torunu 'Emre Togan' Harvard Üniversitesi'nde akademisyendir.

ZEKİ VELİDİ TOGAN'IN ESERLERİ

1929 - Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi, El-Matbaatü'l-Arabiyye ve El-Matbaatü'l-İtimad, Kahire
1939 - Türkistan Tarihi
1946 - Buruni'nin Dünya Hakkında Tasavvuru
1946 - Umumî Türk Tarihine Giriş, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul
1951 - Horezm Kültürü Vesikaları Kısım 1, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul
1968 - Tuyuhunlar ve Baskurtlar. İstanbul
1972 - Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, Kayı Yayınları, İstanbul
2020 - Tarihte Usul, İş Bankası Kültür Yayınları

Zeki Velidi Togan'ın İstanbul'daki anıtı

BAŞKURDİSTAN NEREDE?

Rusya sınırları içinde yer alan özerk bir cumhuriyettir. İç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Rusya'ya bağlıdır. İdil Nehri ile Ural Dağları arasında yer alır. Başkenti Ufa şehridir. 2010 nüfus sayımı itibarıyla 4 milyon 72 bin 292 nüfusu ile Başkurdistan, Rusya'nın en kalabalık özerk cumhuriyetidir.

Rusya'daki ilk etnik özerklik olarak Başkurdistan 28 Kasım 1917 tarihinde kuruldu. 20 Mart 1919'da Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ndeki ilk özerk sovyet sosyalist cumhuriyeti olan Başkurdistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dönüştürüldü.

Başkurdistan Anayasası ve Rusya Federasyonu Anayasası uyarınca, Başkurdistan bir devlettir, ancak egemenliği yoktur. 11 Ekim 1990'da Başkurdistan Devlet Egemenlik Bildirgesi'ni kabul etti, ancak daha sonra bu kabul geri alındı. 11 Ekim Başkurdistan'da Cumhuriyet Bayramıdır.

Başkurt halkı, Türk halklarından biridir ve Başkurdistan Türki cumhuriyetlerden biridir.

Başkurdistan, Asya ile Avrupa'nın birleştiği bölgededir.

Başkurtistan Özerk Cumhuriyeti Güney Urallar'dan batıya doğru, Ağizel ve Kama nehirlerine kadar uzanır. Başkurdistan Cumhuriyeti, federasyon içinde Sverdlovsk Oblastı ve Perm Krayı (kuzey); Udmurtya Cumhuriyeti (kuzeybatı); Tataristan Cumhuriyeti (batı); Orenburg Oblastı (güney/güneybatı), Çelyabinsk Oblastı (doğu) bölge ve cumhuriyetleriyle komşudur. Güney yönünde Kazakistan ile Başkurdistan arasında Orenburg Oblastı yer almaktadır. Cumhuriyet'in yüzölçümü: 143,6 bin km².

KARAR