Türkiye'de 34 yıldır fiilen uygulanmayan ve 16 yıldır da hukuken bulunmayan idam cezası, 15 Temmuz darbe girişiminden sonra meydanlarda atılan "İdam isteriz" sloganlarıyla yeniden gündeme gelmişti.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da Yüksekova saldırısında hayatlarını kaybeden astsubay eşi Nurcan Karakaya ve 11 aylık bebeği Bedirhan Mustafa Karakaya'nın Sivas'taki cenaze töreninde yaptığı açıklamada idam cezası ile ilgili olarak, "Parlamentodan geçtiği anda benim için onaylamamak diye bir şey yoktur, onaylarım" dedi.

Darbe girişimi sonrası Kahramanmaraş'ta Fethullah Gülen maketi "Alçağa idam" sloganlarıyla ateşe verilmiş, bazı yerlerde de Gülen maketleri "asılmıştı".

Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Genel Başkanı Devlet Bahçeli, idam cezasının yeniden yürürlüğe girmesi yönündeki çağrıları destekleyerek, "AKP hazırsa, MHP dünden hazırdır" dedi.

Eski Başbakan Binali Yıldırım o dönem Bahçeli'nin çağrısına, "Diğer partilerle uzlaşma sağlanırsa, geriye doğru işlemeyecek şekilde sınırlandırılmış düzenleme yapılabilir" yanıtını verdi.

Türkiye tarihinin idam bilançosu

Türkiye'de 1920 ile 1984 yılları arasında 15'i kadın toplam 712 kişi idam edildi.

İstiklal Mahkemeleri kararlarıyla idam edilenler bu sayıya dahil değil.

İdamların tarihi askeri darbelere koşut görünüyor.

Bülent Tanör'ün Türkiye'de İnsan Hakları Sorunu kitabındaki verilere göre "sivil yılların infaz ortalaması yaklaşık olarak 2, askeri yılların ise 13,5."

27 Mayıs 1960 darbesinden sonra Başbakan Adnan Menderes ile bakanları Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan idam edildi.

12 Mart 1971 muhtırasından sonra bu kez Mecliste "3-3" bağırışları arasında Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın idamına onay verildi.

12 Eylül 1980 darbesinden sonra da "ölüm cezasının yerine getirilmemesinde kamu yararı görülmediğinden" 50 kişi darağaçlarında yaşamını yitirdi.

"Ölüm cezasının yerine getirilmesinde" nasıl bir "kamu yararı" olduğu tartışılamadı.

Öyle ki, örneğin İlyas Has'ın ölüm cezasının yerine getirilmesine ilişkin tasarının mecliste görüşme tutanakları bir sayfayı bile bulmuyordu.

Son olarak 1984'te İlyas Has ve Hıdır Aslan idam edildi.

Bu idamlardan sonra Meclis hiçbir idam dosyasını görüşmedi.

'Öcalan'ın asılması' tartışmaları ve idamın kaldırılması

TBMM'de DSP-MHP-ANAP hükümeti döneminde 3 Ağustos 2002'de "Savaş ve çok yakın savaş tehdidi hâllerinde işlenmiş suçlar hariç" idam cezası kaldırıldı.

Bu pek kolay olmadı. Erken seçim kararı alınırken, AB paketi çıkarılıp idam cezası kaldırıldı ve ortaklık bozuldu.

Seçimlerden önce meydanlarda "Apo'yu asacağız" diye oy isteyen MHP'liler görüşmeler sırasında ortağı oldukları hükümetin Adalet Bakanı Hikmet Sami Türk'ün "hükümet adına" konuşmasını bile engellediler.

Başbakan Bülent Ecevit ise "DSP olarak uzun yıllardır idam cezasına karşıyız. Dünyada zaten büyük ölçüde kalktı. Türkiye'de de kalkması bizi sevindiriyor" diyordu.

Konunun "Apo ile ilgisi olmadığını" da ekliyordu.

Türkiye "barış zamanında" idam cezasının kaldırılmasını öngören Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 6. Protokol'ü 15 Ocak 2003 tarihinde imzaladı.

TBMM, 26 Haziran 2003 tarihinde bu protokolün onaylanmasını uygun buldu.

6. Protokol'deki "savaş ve yakın savaş tehlikesi zamanında işlenmiş fiiller için ölüm cezası öngörülebileceği" istisnası 13. Protokol'le kaldırıldı ve ölüm cezasının her koşulda kaldırılması benimsendi.

Türkiye, 2004'te 13. Protokol'ü imzaladı. 7 Mayıs 2004 tarihinde gerçekleştirilen anayasa değişikliği ile anayasadan idam cezasının kalıntıları tamamen ayıklandı. Arkasından yasalardan da çıkarıldı.

Böylece ölüm cezası Türkiye hukukundan tamamen çıkarılmış oldu.

Ancak PKK lideri Abdullah Öcalan'ın odağında yer aldığı tartışma uzun yıllar devam etti.

Öcalan 29 Haziran 1999'da "silahlı terör örgütü kurmak ve yönetmek" suçuyla idama mahkûm edildi, ancak ölüm cezasının kaldırılmasından daha sonra bu ceza ağırlaştırılmış müebbet hapse çevrildi.

2007 seçimlerinden önce MHP lideri Devlet Bahçeli, meydanlarda ip fırlattı.

30 Haziran 2007 tarihinde Erzurum istasyon meydanında "Tek başına iktidar olan sensin. Neden asmadın? Oğluna gemi alacak kadar paran var da onu asacak kadar ip mi alamıyorsun? Haydi as" diyerek elindeki ipi fırlatıyordu.

Dönemin başbakanı Erdoğan bir gün sonra Mersin mitinginde şu yanıtı verdi:

"Dün Erzurum'da -gayet de aktörlük yönü var- elinde iple dolaşıyor. Bana ip gönderiyor, 'al da idam et' diyor. Bu kadar mahirdin de sana teslim ettikleri zaman yasalar, kanun, yargı ne ise yargı kararını verdiği zaman iktidardaydın, ip yoksa millet sana ip gönderirdi, bu işi halletseydin ya niye etmedin? Şu anda bir hukuk devletinde yaşıyoruz. Artık idamların, ağırlaştırılmış müebbet hapse dönüştürüldüğü bir dönemi yaşıyoruz. Böyle bir dönemde ip atmak, kanunlara ne kadar uzak olduğunun da bir gereğidir. Bunlardan da haberi yok. Ne gelişiyor, ne bitiyor haberi yok."

Milletvekillerinin idamı

İnsanlık tarihi biraz da darağaçlarında yazılmış. Mısır'da firavunun kabul ettiği ekonomik düzene karşı suç işlemenin cezası ölümmüş.

Eski Yunan'da 'şehir devletinin bekası' için ölüm cezası öngörülüyormuş.

Osmanlı'da "İslam hükümetinin kamu rahatı için çıkardığı kanun ve nizamlara aykırı cürümler, padişahın mutlak otoritesinin sınırlanmak istenmesi, padişahın tahtına karşı tehlike, hayatına kast, padişahı tahkir, devlete karşı isyan" idam gerekçesiymiş.

Türkiye'de 1926 yılında çıkarılan Türk Ceza Yasası'nda adli suçların yanı sıra 'devletin şahsiyetine karşı cürümlerin' yer aldığı bazı siyasal eylemler için idam cezası öngörülüyordu.

Siyasal suçlarda "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın tamamını veya bir kısmını tağyir ve tebdil veya ilga" içerikli 146/1. madde ve "devletin hakimiyeti altında bulunan topraklardan bir kısmını devletin idaresinden ayırmak" suçu düzenlenen 125. maddeden idam cezaları verildi.

Osmanlı'da Şeyh Bedrettin'den cumhuriyet dönemi Türkiye'sinde Başbakan Adnan Menderes'e, 12 Mart'ta Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'dan 1984'te son idam edilenler olan İlyas Has ve Hıdır Aslan'a kadar idam cezalarının uzun bir tarihi var.

Bir dönem SHP Ankara Milletvekili olarak görev yapan Kamil Ateşoğulları'nın Ölüm Cezası-Bir İnsanlık Suçu kitabında İstiklal Mahkemeleri kararları ve TBMM'de onaylanan idamların dökümü yer alıyor.

Bu listede 1920-1961 yılları arasında 11'i İstiklal Mahkemesi kararıyla olmak üzere idam edilen 16 milletvekili de yer alıyor. Bunlardan son üçü, 1961 darbesinden sonra idam edilen Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu ile Başbakan Adnan Menderes.

'Birkaç kızıl sallandırılsaydı…!'

Türk Ceza Yasası'nın "ünlü" 141. maddesinde 1951 yılında yapılan değişiklik TBMM'de görülürken, Seyhan Milletvekili Arif Nihat Asya "(….) Zaten imkanı olsa da birkaç kızıl sallandırılmış olsaydı, kızıllar bu kadar şımarmazdı, milletin hiç değilse sembolik olarak iki komünisti asılmış görmek hakkıydı. Bu biçarelerden birini olsun asılmış görmeden gidersem gözüm arkada kalır" diyordu.

27 Mayıs 1960 tarihinde askerin yönetime el koymasından sonra Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan idam edildi.

Bu idamlardan 10 yıl sonra 12 Mart döneminde sıra Asya'nın istediği "komünistlere" geldi.

TBMM'de 10 Mart 1972 tarihinde Deniz Gezmiş ve arkadaşları için istenen idam cezaları konuşulurken, sağ intikam arayışındaydı.

Mustafa Kubilay İmer "Bu üç komünist soysuzun idamları hakkındaki karara gelinceye kadar, daha önce çıkan ve sayısı hayli kabarık idam infazlarına ses çıkarmayan CHP ve onun genel başkanı, kamuoyu tarafından çok iyi bilenen sebeplerden adeta af havarisi kesilmiştir" diye bağırıyordu.

Pişman olan siyasetçiler

DSP-MHP-ANAP'ın kurduğu 57. hükümet döneminde TBMM'de idam cezasının kaldırılmasının tartışıldığı günlerde (2002 yılı Nisan, Mayıs ayları) TBMM'de idam cezası kararlarının nasıl alındığını incelerken, gerek 12 Mart döneminde gerekse 12 Eylül darbesinden sonra ölüm cezalarının infazı yönünde oy kullanan siyasetçilerle konuşmuştuk.

Bu çalışma daha sonra 'Yargılı İnfazlar' adıyla kitaplaştı.

Ölüm cezalarının infazına oy verenlerden bazıları Meclis'te asker postalı gölgesinde idamlara "Hayır" deseler "vatan haini" ilan edileceklerini söylüyorlardı.

Bazıları utanç içindeydi, hatta aracılar koyup adlarını yazmamamızı istediler.

AP'li Zeki Çeliker kendisini telefonla aradığımızda "Hiçbir zaman idamı onaylayacak bir tavır içinde olmadım, elim kalkmadı" dedi.

Tutanakları incelediğimizi Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idamı için oy verdiğini anımsattığımızda ise "Demek ki unutmuşum, yanlış yapmışım" diye konuştu.

AP kökenli siyasetçilerden Nahit Menteşe, "Asker mutlaka idamlarını istiyordu. Deniz Gezmiş ve arkadaşları konusunda yanlış yaptık" diyordu.

İsmet Sezgin de "Yanlış yaptık. Bir fiili durum oldu adeta. O günün havasında Meclis başka türlü karar veremezdi" dedi.

Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının ölüm cezalarının görüşüldüğü dönemde AP sıralarının başında oturan 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'le de konuşmuştuk.

"O günün şartları öyle icap ettiriyordu" diyordu.

"İnsani tarafını düşündüğünüz zaman… İnsani tarafı binaenaleyh kimsenin, karıncanın incinmesine razı olmayız. Fakat bir olay var. Hikmet-i idare, devletin bekası gibi kavramlar bizim geleneklerimizde vardır. Padişahlar kardeşlerini, çocuklarını astırmıştır" derken, "Pek gurur duyulacak bir gelenek değil herhalde" diye araya girdiğimizde "Ama de facto. Kanuni Sultan Süleyman oğlu Mustafa'yı boğdururken herhalde severek yapmadı. Ama yaptı" diye eklemişti.

'Asmayıp besleyelim mi' diyen Kenan Evren de idama karşı oldu

12 Eylül askeri darbesinden sonra Milli Güvenlik Konseyi lideri Kenan Evren meydanlarda "Asmayıp da besleyelim mi?" diyordu.

2 Şubat 1980'de bir protesto gösterisi sırasında çıkan çatışmada Zekeriya Önge adlı erin ölümünden sorumlu tutularak yargılanan Erdal Eren de 18 yaşın altında olmasına rağmen yaşı büyütülerek idam edildi.

Darbenin lideri, eski Devlet Başkanı Kenan Evren kendisiyle 2002'de yaptığımız bir söyleşide Erdal Eren'in yaşı tutmamasına karşın idam edildiğini anımsattığımda şunları söylemişti:

''Onu yanlış söylüyorlar, onu hep örnek olarak verirler öyle bir durum yok. O çocuk 18 yaşını bitirmiş ve mahkeme katiyen böyle bir şey yapmaz. Yani nüfusu yeniden düzelttirecek de ondan sonra idam kararı verecekler, açsınlar baksınlar dosyaya öyle bir şey var mıdır yok mudur? Ben inanmıyorum böyle bir şey olduğuna. Çünkü o hakimler de vicdan sahibi.''

'Bir sağdan, bir soldan'

Evren, "İnfazların bir sağdan bir soldan yapılmasını istediğinizi söylediniz, hukuk bunun neresinde?" sorumuza ise şu yanıtı vermişti:

"Hukuk neresinde değil. Mahkeme cezayı, idam kararını veriyor. Hemen uygulanması gerekir diye de bir kanun yok. Biz dedik ki, 'Evvela sağdan idam yaparsak, bakın solu tutuyor' derler. Soldan idam yaparsak 'Sağı tutuyor' derler. Onun için bizim dönemimizde, 'Ne sağda ne soldayız, biz dosdoğru orta yoldayız' dedim. Onun için 'Bir sağdan bir soldan ikisini beraber yapalım, dosyaları ikişer ikişer getirin' dedim. Ki, kimsenin böyle bir tenkidine maruz kalmayalım. Onun için yaptık."

Kenan Evren, darbeden 22 yıl sonra "AB'yi istiyorsak idam da artık olmayıversin" noktasındaydı.

"Bugün ölüm cezası konusunda ne düşünüyorsunuz?" sorumuza ise şu yanıtı vermişti:

"İdamın kalkmasından yanayım. Çünkü AB'ye girmek taraftarıyım. Türkiye'nin hedefi odur. Atatürk de öyle söylemiştir. Binaenaleyh, oraya gireceğimize göre şartlarını da kabul etmemiz şarttır. Yani onlar diyor ki, ancak bunları yerine getirirseniz üye olarak kabul ederiz. Madem öyle kabul edeceğiz ne yapalım. Yani bu da olmayıversin."

15 Temmuz darbe girişiminin ardından ve son Yüksekova saldırısı sonrası, Türkiye'nin idam cezası tarihinde yaşananların yeniden gündeme gelmesi de olası görünüyor.

Gazeteci Türey Köse, "Yargılı İnfazlar - Türkiye Tarihinde İdamlar" kitabının da yazarıdır

BBC TÜRKÇE