Ukrayna’da bulunan yer isimleri ve şehir adlarını Türkçede nasıl yazmalıyız? İngilizce latin yazımlar ne kadar etkilidir? Neden Kiev yazmalıyız?

Ukrayna şehirlerinin Türkçe yazımları konusunda bir kafa karışıklığı bulunmaktadır. Ukrhaber’de olsun, farklı ortamlardaki yazılarımızda olsun bu kafakarışıklığını bizler de yaşıyoruz. Hatta dönem dönem referans alabileceğimiz bir rehber olmamasından ötürü farklı şekillerde kullandığımız da oldu. Farklı alfabeler kullanılan ülkelerdeki yer adları ve özel isimlerin Türkçede nasıl yazılacağını dair belirli kurallar bulunmasına rağmen, Ukrayna’daki yer adları Türkçe yazılı metinlerde ve günlük haberlerde sık geçmemesinden ötürü birbirinden farklı kullanımlara sıkça rastlıyoruz. Çoğunlukla kurala uymayan, hazırda bulunan, kolaylıkla ulaşılan İngilizce yazımlar tercih edilmektedir. Wikipedia maddelerinde de bu karışıklığın izlerini görebiliyoruz, ama içlerinde en iyisi de o. Şu ana kadar bu konuda yapılmış bir yayına denk gelmediğim gibi çevirisi yapılan kitaplarda da ağırlıklı olarak İngilizce yazımlara denk geldiğim oldu. Ama bazı yazım şekilleri vardır ki, hiçbir surette bir temele oturmadığı için kabul edilemez.

Özellikle bu farklı yazımlara Sovyet döneminde kullanılan Rusçanın etkisini de yadsıyamayız. Rusça kaynakların yaygınlığından ötürü yer adlarının ve özel isimlerin Türkçede kullanımı daha çok Rusça üzerinden olmuştur. 

Bununla birlikte aslında hiçbir temele dayanmayan, son dönemde sıkça karşılaştığımız İngilizce yazımların hatalı bir şekilde kullanılmasına da şahit olmaktayız.

Latin alfabesi kullanılmayan dillerdeki isimlendirmelerin yazımlarında birkaç temel kural vardır. Özel yer adları ve kişi adları Türkçeleştirirken ya okunduğu gibi yazılır yahut Türkçeye yerleştiği şekliyle yazılır. Buradaki okunma ise ilgili dilin telaffuzundan ziyade Türkçedeki telaffuzudur.

Yukarıda bahsettiğimiz durumda Türkçede kullanımı oturmuş yer adlarında telaffuzları dikkate almıyoruz.

Öncelikle Ukrayna’da şehir ve bölgelerin idari bölümlenmesinin Türkiye’den farklarını da bilmemiz gerekiyor. Örneğin bizde Marmara Bölgesi aslında bir coğrafi bölümlenmenin adıdır. Ama Ukrayna’da oblast olarak tanımlanan bölümlenme coğrafi değil, idari bir bölümlenme olup, başında bir bölge yöneticisi, yani bir nevi valisi bulunmaktadır. Bu idari bölgelerin merkezleri ise her zaman geçerli olmasa da ağırlıklı olarak aynı isimli bir şehirden gelmektedir. Lviv oblastının başkenti yahut merkez şehri Lviv iken, Zakarpatya oblastı için bu merkez Ujgorod’dur.

Ukraynaca dilinin telaffuzunu ise her zaman birebir şekliyle Türkçede de uygulayamayız. Aynı vurguları Türkçede yapamayabiliriz. Yahut İngilizce temel alınarak yapılan latin harfleri ile yazımlar Türkçe olarak yazımlar ile farklılık da gösterebilir.

İngilizce latin harfleri ile Türkçe yazım farklılıkları

Ukrayna yer isimlerinin latin harfleri ile yazımını gündelik hayatımızda daha çok İngilizce alfabe üzerinden görürüz. Ancak Türkçede bu birebir aynı olmayabilir. Mesela Türkçede J harfi bulunmaktadır ancak İngilizce yazımlarda ZH olarak bunu görürüz. Örnek olarak Uzhgorod – Ujgorod şeklinde verilebilir.

Benzer şekilde Ç ve Ş harfleri Türkçede de bulunmaktadır ama İngilizcede yoktur. Ukraynacadan latinize edildiğinde CH ve SH olarak yazılışlarını görürüz. Türkçe yazarken buna gerek olmayıp Ç ve Ş olarak yazabiliriz. Örnek olarak Черкаси – Cherkasy – Çerkasi, Маковище – Makovyshche – Makovişçe

Ayrıca Türkçede kullanımları çok eski tarihlere dayanan yer isimlerini de yine oturmuş bu söyleniş ve yazımlara göre kullanırız. Ukrayna’nın belli başlı şehirleri haricinde açıkcası bu pek yaygın değildir. Daha eski yüzyıllarda şehirlerden ziyade Podolya gibi bölgesel tanımlamalar daha çok kullanılmış.

Kiev mi Kyiv mi, yoksa Kıyiv mi?

Kesinlikle Kiev. Yüzyıllardır Ukrayna’nın başkentine Kiev diyoruz. Ukrayna tarafından alınan bir kararla İngilizce yazılışın Kiev olarak değil Kyiv olarak yazılması konusunda kampanyaları görmüşsünüzdür: “Kyiv, not Kiev”. Bu kampanyanın ana argümanı ise Kiev’in kelime olarak Rusça dilinden geldiği üzerine kuruludur. İngilizce için bu argüman, eğer kendileri kabul ederse geçerli olabilir, ancak Türkçe için bu uygulanamaz. Her dil, isimlendirmeyi kendi içerisinde belirler. Bir başka dilin zorlaması ile kelimelerin yazılış ve telaffuzu değiştirilemez.

Bunu en bariz örnek olarak Londra için verebiliriz. Biz Londra deriz ama İngilizler kendi başkentlerinin adını Landın olarak telaffuz edip London olarak yazarlar. Landın mı yazmalıydık?

Bu konuda bana ısrarlı şekilde Kyiv yazmalısın diyen Ukraynalı ve Türk arkadaşlara uzun uzun sebep anlatmaktansa “o zaman Ukraynalılar neden Tureççina diyor, ülkemizin adı Türkiye, önce bunu kendiniz bir karar alarak düzeltin madem öyle bir kural var.” diyorum.

Bu konuda sığ bir milliyetçilik yapmadığımız gibi nihayetinde olması gerekeni yapıyor ve İngilizce yazarken Kyiv, Rusça yazdığımızda da Киев yazıyoruz.

Ya Kıyiv nereden çıktı?

Kimilerinin ve hatta kimi medya organlarının ısrarla Kıyiv yazması da doğru bir yazım olarak gösterilir. Eğer Kırım Tatarcası yahut Gagauz dili konuşuyor ve yazıyorsanız Kıyiv kullanabilirsiniz. Aynı şekilde Azerbaycan Türkçesi konuşup yazarken Kiyev de kullanabilirsiniz. Ama yazınızı, haberinizi Türkçe ile yapıyorsanız şehrin adı Kiev’dir. Hem Türkçe yazıp, hem de Kıyiv yazmak yanlıştır.

Lviv mi, Livov mu? Peki ya Ukraynaca “Х” ile başlayan şehir isimleri?

Son yıllarda yapılan havayolu seferlerinin de etkisiyle Lviv olarak yazım oturmaya başladı. Türkçede daha evvel Livov olarak kullanılıyordu. Hatta günlük konuşmalarda dikkat kesilirseniz telaffuzda Livov’un daha uygun olduğunu anlayabilirsiniz. 

Харків ve Херсон gibi şehir adlarını son dönemde İngilizce yazımları ile kullanan Türkleri görüyoruz. Bu tamamen yanlış olup Kharkiv veya Kherson değil, Harkiv veya Herson yazılmalıdır. KH harfleri İngilizceye özel bir durum olup Arkiv diye telaffuz edilmemesi için K eklenmiştir. Bir makalede Osmanlı döneminde Herson’a Kerson denildiğini de gördüm.

Ukrayna’nın şehirlerinin Ukraynaca ve Türkçe yazılımları:

Bu yazımlar konusunda her zaman % 100 bu şekilde yazılır demek zordur. Seçimlerimizde her ne kadar nesnel olmaya gayret etmişsek de, öznel olmadığını da iddia edemeyiz. O nedenle farklı yazımları da dahil ettik. Açıkcası gündelik hayatta Türkçe yazımlar konusunda her ikisini de kullanabiliyoruz.

ukrhaber.com